مهارت برنامه ريزي براي درس خواندن

برنامه ريزي يعني چه؟

- برنامه ريزي فعاليتي است كه هدف آن ايجاد تغييرات مطلوب در رفتار است.
- برنامه ريزي طرح و نقشه اي است كه ما را به هدف يا هدف هاي مان مي رساند.
- برنامه ريزي، روشي است كه طي آن از منابع و امكانات موجود براي رسيدن به اهداف مان استفاده مي كنيم.

اثرات و فوايد يك برنامه ريزي مطلوب

اگر بتوانيد در زندگي تحصيلي خويش از يك برنامه ريزي مناسب تبعيّت كنيد و امور تحصيلي و روزمره ي خود را در قالب برنامه اي از پيش تعيين شده تعريف نماييد، نه تنها موفقيت تحصيلي شما تضمين مي شود بلكه به فنوني دسترسي پيدا مي كنيد كه مي تواند ساير ابعاد شخصي و اجتماعي زندگي شما را تحت تأثير قرار داده و ضريب آرامش و پيشرفت شما را در ساير عرصه ها ارتقا بخشد. اين اثرات و نتايج سودمند عبارت اند از:

1- برنامه ريزي روشي مناسب براي پاسخ به نيازهاي شما

امروزه نياز اصلي ما موفقيت درسي است. بنابراين برنامه ريزي به ما كمك مي كند تا بهتر و سريع تر به هدف مان برسيم. اما فردا ممكن است نياز ديگري داشته باشيم و اهداف ديگري را دنبال كنيم. ما مي توانيم با اصولي كه در اين زمينه ياد مي گيريم راه هاي رسيدن به هر هدف و روش هاي تأمين هر نيازي را شناسايي نموده و سرانجام با بهره گيري از يك برنامه ي مناسب به نتيجه برسيم.

2- برنامه ريزي موجب افزايش تمركز مي شود

بسياري از ما گلايه مي كنيم كه تمركز نداريم، يك درس را چندين بار مي خوانيم، ولي نمي توانيم نتيجه بگيريم. يكي از مهم ترين راه هاي افزايش تمركز، برنامه ريزي است. برنامه ريزي به ما كمك مي كند تا افكارمان را منظم كنيم آن ها را اولويت بندي نموده و نحوه ي رسيدن به آن اهداف و مقدار زماني كه قرار است به آن اختصاص دهيم را مشخص نماييم. بنابراين وقتي شما برنامه ريزي مي كنيد يعني ذهن شلوغ خود را مرتب مي كنيد و به اين ترتيب يك گام بسيار مهم در مسير موفقيت تحصيلي خود برمي داريد.

3- برنامه ريزي باعث كاهش اضطراب و فشار رواني مي شود

اگر ما با برنامه پيش برويم ديگر دليلي ندارد كه نگران و مضطرب باشيم. فرد مضطرب معمولاً توانايي استفاده از توانايي ها و آموخته هاي خود را از دست مي دهد و حالتي در او ايجاد مي شود كه تعادل فيزيكي و رواني او متزلزل مي شود و نمي تواند روي موضوع خاصّي مثل امتحان متمركز شود. در نتيجه ترس و اضطراب او از نتيجه ي امتحان و عواقب آن افزايش مي يابد و دچار اضطراب مي شود. گاهي اضطراب، به صورت عرق كردن، تپش قلب و افت فشار و حالت تهوّع و... خود را نشان مي دهد.

4- برنامه ريزي باعث تقويت اراده و قدرت تصميم گيري مي شود

برنامه ريزي حاصل تلاش و مقاومت و ثمره ي فعل خواستن است. اگر از اراده ي قوي برخوردار نباشيم و نتوانيم در برابر عوامل تهديدكننده و درخواست هاي وسوسه انگيز مقاومت كنيم، يقيناً نمي توانيم موفق باشيم. بنابراين در راه برنامه ريزي كم كم ياد مي گيريم كه براي رسيدن به اهداف زندگي، بايد صبور باشيم و در برابر سختي ها مقاومت كنيم و تمرين كنيم كه براي به دست آوردن هر چيزي بايد اراده نموده و قدرت تصميم گيري داشته باشيم.

5- برنامه ريزي موجب خوش بيني به آينده و اميدواري است

بدون ترديد ايمان به پيروزي و رسيدن به هدف انگيزه اي بسيار قوي براي قدم نهادن در مسير موفقيت است. فردي را تصور كنيد كه روي تكه چوبي در پهنه ي اقيانوس رها شده و با مرگ دست و پنجه ي نرم مي كند اگر اين فرد انديشه هاي يأس آلود را به ذهن خود راه دهد، قبل از آن كه گرسنگي و تشنگي او را از پاي درآورد، مرده است و برعكس كسي كه روح بلندي دارد، به آينده اميدوار است، به توانايي هاي خود ايمان دارد، آينده را از آن خود مي داند، فاصله ي خود را با پيروزي قابل پيمودن ارزيابي مي كند، توكل مي كند، حركت مي كند، با سختي هاي راه مبارزه مي كند و خداوند نيز به اين گونه افراد وعده ي كمك و پيروزي داده است.

6- برنامه ريزي موجب خودنظم بخشي مي شود

يكي از ويژگي هاي انسان هاي موفق نظم در امور است. اين سفارش در آموزه هاي ديني ما نيز بسيار تأكيد شده است. انسان منظم يعني انساني كه برنامه دارد. بنابراين براي انجام هر كاري زمان و مكان خاص در نظر دارد. نظم و انضباط ميوه ي شيرين برنامه ريزي است.

7- برنامه ريزي، خود ارزيابي را تسهيل مي كند

خودارزيابي يعني كمي ايستادن و بررسي كردن كاري كه انجام داده ايم. اين مهارت به ما كمك مي كند تا به موقع به محاسن و مشكلات فعاليتي كه انجام داده ايم پي ببريم. ميزان پيشرفت كارمان را برآورد كنيم و درنهايت اگر لازم باشد براي افزايش بازدهي كار و كاهش مشكلات، تغييراتي در برنامه ايجاد نماييم. كساني كه اهل برنامه ريزي نيستند فرصتي براي بازبيني مسير ندارند. و بعضاً شكست ها و مشكلات خود را به منابع بيروني ( ديگران ) نسبت مي دهند و مي گويند فلان معلم بد درس مي دهد، اين چه مدرسه اي است كه حساب و كتاب ندارد، تقصير خانواده ام است اگر مرا به فلان مدرسه مي فرستادند چنين و چنان مي شد و يا خدا دوستم را لعنت كند كه مرا از درس مي اندازد.
نكته ي پاياني اين كه در آموزه هاي ديني ما نيز محاسبه و ارزيابي از خود بسيار تأكيد شده است مثلاً اين كه در پايان روز قبل از خوابيدن به كارهايي كه در طول روز انجام داده ايد فكر كنيد و سعي كنيد با شناسايي نقاط ضعف و قوت خود، براي فردا بهتر باشيد.

8- برنامه ريزي، مديريت زمان را در پي دارد

وقت و زمان در زندگي محدود و برگشت ناپذير است، لذا ما براي استفاده ي درست از زمان ناگزير به برنامه ريزي هستيم. چرا كه اگر براي اوقات روزانه ي خود برنامه نداشته باشيم به طور غيرمستقيم پذيرفته ايم كه « هرچه پيش آيد خوش آيد ». بنابراين نداشتن برنامه و اتلاف وقت ارمغان اين بي توجهي است. برنامه ريزي به ما كمك مي كند كه ما از وقت خود بهتر استفاده كنيم. و كارها در كنترل ما باشند، نه اين كه هرچه پيش آيد خوش آيد. با برنامه ريزي شما زمان را ذخيره مي كنيد و مي توانيد كارهاي خود را با توجه به اولويت بندي انجام دهيد. بعضي ها فكر مي كنند اگر بخواهند برنامه ريزي كنند زمان را از دست مي دهند و كارهاي شان انجام نمي شود. در حالي كه دانشمندان معتقدند 8 دقيقه صرف زمان براي برنامه ريزي روزانه مي تواند يك ساعت زمان را براي شما ذخيره نمايد.

اصول برنامه ريزي

يك برنامه ريزي موفق مبتني بر اصولي است، كه اين اصول هركدام سهم به سزايي در يك برنامه ريزي كارآمد دارند. بنابراين رعايت اين اصول و توجه دقيق به آن ها براي دانش آموزان بسيار ضروري است. اين اصول عبارتند از:

1- خودشناسي

قبل از برنامه ريزي يك بار خود را مرور كنيد به قول خودتان از خودتان آمار بگيريد. ببينيد توانايي ها و محدوديت هاي شما كدامند، نقاط ضعف و قوت شما در كجاست مثلاً چه قدر در گذشته آدم با اراده اي بوده ايد؟ چقدر حاضريد لذت ها و تفريحات آني و مقطعي را براي رسيدن به يك امتياز درازمدت و هميشگي به تأخير بيندازيد و يا ناديده بگيريد. آيا مي توانيد به دوستي كه بي موقع زنگ زده و يا شما را دعوت به كاري كه آمادگي آن را نداريد، نموده است نه بگوييد؟
از نظر شخصيتي شما چه جور آدمي هستيد. منظم هستيد و يا اين كه اگر كسي به اتاقتان بيايد وحشت مي كند، گوشه گير و خجالتي هستيد و يا اين كه از آن طرف افتاده ايد و كلي دوست و رفيق داريد و همه از شما انتظار دارند. آدم صبور و باظرفيتي هستيد يا عجول و بي جنبه. به چه چيزهايي عادت داريد؟ مثلاً عادت داريد در همه ي شرايط موزيك گوش كنيد حتي در حمام. عادت داريد شب ها زود يا دير بخوابيد؟ عادت كرده ايد بعد از آمدن از مدرسه حتماً بخوابيد؟
لازم نيست به جنگ خود برويد، درست است كه برنامه ريزي شما را محدود مي كند ولي اين محدوديت نبايد زندگي عادي و بعضي از عادات و فعاليت هاي شما را مختل كند. بلكه بايد با در نظر گرفتن خصوصيات خويش برنامه ريزي كنيد. طبيعي است بعد از مدتي مي توانيد آرام آرام نقاط ضعف خود را كاهش دهيد و يا عادات خوب را جايگزين عادات نامطلوب نماييد. تأكيد مي كنم به تدريج و گام به گام.

2- واقع بيني

اگر مي خواهيد با برنامه ريزي تحصيلي به پيش برويد، معنايش اين نيست كه برنامه هاي شما بايد تماماً درس، مشق، مطالعه و تست باشد. بلكه شما با برنامه ريزي زندگي مي كنيد. لذا فهرستي از كارهاي روزانه ي خود را كه حتماً بايد انجام دهيد تهيه و سعي كنيد آن را در برنامه ي خود بگنجانيد، مثلاً وقتي براي باشگاه، زماني براي كلاس زبان، زماني براي استراحت و زماني براي عبادات و امور اجتماعي. مهم اين است كه برنامه محور باشيد نه صرفاً درس محور. از طرفي آن چه را كه از خود مي خواهيد، با توانايي ها و استعداد شما تناسب داشته باشد و در آخر اين كه سعي كنيد متناسب با موضوع فعاليت، زمان مناسب پيش بيني كنيد نه اين كه براي كاري كه 3 ساعت وقت مي برد يك ساعت وقت پيش بيني نماييد.

3- فرد محوري

هركس براي خود برنامه ريزي مي كند؛ يعني برنامه اش با توجه به عادات، ويژگي هاي شخصيتي و اهداف خودش تنظيم شده است و نمي توانيم از روي آن برنامه كپي بگيريم و به هركس كه دوستش داريم يك نسخه بدهيم و يا اين كه نمي توانيم به مشاور يا معلم راهنما بگوييم كه يك برنامه تحصيلي به من بدهيد. مشاور يا راهنما فقط مي تواند به شما كمك كند كه در تنظيم برنامه چه اصول و نكاتي را رعايت كنيد و يا انگيزه ي شما را افزايش دهد و يا در هدف گذاري به شما كمك كند. اصولاً انسان ها با يكديگر متفاوتند و زيبايي آفرينش به همين تفاوت هاست. بنابراين خود را با ديگران مقايسه نكنيد، با خودتان مقايسه كنيد. ببينيد آيا توانايي هايي كه خداوند در وجود شما قرار داده همين است؟

4- ايمان به برنامه و مثبت انديشي

به برنامه ريزي درست خود در رسيدن به هدف شك نكنيد. مطمئن باشيد اگر كشتي زمان شما بدون بادبان برنامه ريزي باشد ممكن است گرفتار موج يا طوفان شود. ولي اگر با برنامه حركت كنيد به لطف بادبان و ناخدايي مثل شما يقيناً به ساحل مي رسد. اگر در اوايل كار ديديد، آن گونه كه مي خواهيد نتيجه نمي گيريد خيلي نگران و مضطرب نباشيد. مهم اين است كه شما موفق به برنامه ريزي شده ايد و اين موفقيت، بسيار بزرگ است. لازم نيست از خود انتظار صد در صد موفقيت را داشته باشيد به خصوص در ابتداي كار. براي افزايش كارايي برنامه، بررسي كنيد و ببينيد چه مشكلي وجود دارد شايد چيزي را جا انداخته ايد و يا نكته اي را ناديده گرفته ايد. بنابراين اگر اصل مفيد بودن برنامه را باور داشته باشيد قدرت تحمل سختي در شما افزايش مي يابد و مي توانيد تا آخر ادامه دهيد. شما مي گوييد فوتبال 90 دقيقه است و يا شايد بيشتر. معنايش اين است كه بايد اميدوار بود، همراه بود و برنامه را رها نكرد. روان شناسان مي گويند عمل و رفتار شما از افكار شما سرچشمه مي گيرد اگر مثبت فكر كنيد رفتار شما نيز در همان جهت است. اگر غزل يأس و نااميدي بخوانيد وضع كاملاً متفاوت است.

5- واحد زماني

هر برنامه اي با توجه به هدفي كه براي آن پيش بيني شده است نيازمند تعريف واحد زماني است. هر برنامه را بايد داخل ظرف زمان قرار دهيم اين ظرف، گاهي روزانه است، گاهي هفتگي، گاهي ماهانه و گاهي سالانه.
براي برنامه ريزي شما دانش آموزان بهترين شكل واحد زماني هفتگي است. به عبارت ديگر برنامه ريزي هفتگي به شما اين امكان را مي دهد كه در پايان يك هفته عملكرد خود را ارزيابي كنيد و ميزان موفقيت خود را ببينيد.

6- خلاقيت

اگر مي خواهيم يك برنامه ريزي مؤثر و مطلوب داشته باشيم، بايد قدرت خلاقيت خود را افزايش دهيم. خلاقيت يعني توانايي توليد يك فكر جديد و يا به وجود آوردن شي جديد. فكر نكنيد آدم هايي كه چيز جديدي كشف مي كنند و يا وسيله اي را اختراع مي كنند از كره ي مريخ آمده اند و يا ضريب هوشي آن ها در حدّ نابغه است. خلاقيت مثل بسياري از مواهب خدادادي در وجود همه ي ما قرار دارد. بعضي ها قفل آن ها را باز مي كنند و از آن براي افزايش كيفيت زندگي خويش استفاده مي كنند و بعضي ديگر ترجيح مي دهند كه از آن استفاده نكنند و آهسته بروند و آهسته بيايند كه گربه به آن ها شاخ نزند.
برنامه ريزان خلاق داراي ويژگي هاي زير مي باشند:

هميشه فكر خود را باز نگه مي دارند:

هيچ چيز را بدون پاسخ رها نمي كنند دقيقاً مثل كودكاني كه با سؤال هاي متعدد، والدين خود را كلافه مي كنند. اگر در حين برنامه ريزي به مشكلي برخورد كنند زانوي غم در بغل نمي گيرند، بلكه مي نشينند و فكر مي كنند كه چه راه حل هايي براي حلّ مشكل وجود دارد. ( اين يعني تفكر خلّاق ) راه حل هاي متعدد را فهرست مي كنند. نگران نباشيد كه بعضي از پاسخ ها بي ربط است. اتفاقاً از همين پاسخ هاي به ظاهر بي ربط اختراعات جديد صورت مي گيرد. مثلاً كشف جاذبه ي زمين حاصل اين سؤال بود كه در ذهن نيوتن شكل گرفت كه چرا سيب از درخت افتاد و به سرش خورد. اين سيب بر سر هزاران انسان ديگر نيز خورد ولي...

قدرت ابتكار دارند:

يعني هميشه سراغ پاسخ هاي كليشه اي و تكراري نمي روند، بلكه سعي مي كنند يك اثر هنري جديد خلق كنند. روشي را براي مطالعه ي بهتر آزمايش كنند.

قدرت تخيل دارند:

مثلاً اگر كسي بتواند زندگي انسان ها را در سيصد سال ديگر تجسم كند يعني، به وسيله ي قدرت تخيل ذهن خود را فعال كرده است. تخيل مي تواند مبتني بر واقعيات باشد و يا ‌آرزومندانه و رؤيايي، گاهي هم برنامه ها و نقشه هاي آينده ي خود را تجسم مي كنيم.

افراد خلّاق انعطاف پذيرند:

يعني هميشه از يك راه به منزل نمي روند و يا يك راه براي حلّ مسأله ندارند. بلكه همواره اين آمادگي را دارند كه روش هاي جديد را بررسي كنند و بهترين روش را برگزينند. مثلاً يك راننده ي تاكسي خطي را در نظر بگيريد. گاهي از مسيرهايي مي رود كه مسافر را در كوتاه ترين زمان و با حدّاقل استهلاك اتومبيل به مقصد مي رساند. در حالي كه يك راننده ي غيرخلاق و ناآشنا به مسيرهاي ميانبر، خود و مسافران را به زحمت مي اندازد. در برنامه ريزي نيز انعطاف پذيري بسيار مهم است.
خلاصه اين كه افزايش خلاقيت در برنامه ريزي موجب مي شود:
- احساس رضايت شما از برنامه بيشتر شود.
- احساس رضايت شما از خودتان به عنوان يك انسان منحصر به فرد بالا رود.
- قدرت تفكر شما افزايش يابد و توانايي هاي ديگر شما توسعه پيدا كند.

7- ارزيابي مستمر

انجام برنامه ريزي به خصوص اگر در ابتداي راه باشيم، بيشتر احساسي و بر پايه ي انتظارات غيرواقع بينانه ي ما است. لذا طبيعي است كه اشكالاتي داشته باشد. بايد توجه داشته باشيم كه قرار نيست برنامه اي كه براي خود تنظيم مي كنيم، هميشگي باشد بلكه مستلزم اين است كه ما در پايان يك دوره ( مثلاً يك هفته ) مورد ارزيابي قراردهيم و چنانچه لازم باشد، اصلاحات لازم را اعمال نماييم. اهميت اين ارزيابي در هفته هاي اول بسيار بيشتر است. براي اينكه در اين فرصت عادات و توانايي هاي ما با اهداف مان هماهنگ مي شود و نهايتاً منجر به تهيه ي يك برنامه ي باثبات تر مي گردد. بنابراين كاملاً طبيعي است كه شرايط زندگي ما گاهي دچار تغيير گرديده و برنامه هاي درسي مدرسه نيز دچار تغييرات مي شوند و به تبع آن تغييرات، برنامه ي ما نيز متناسب با تغييرات با اصلاحاتي همراه مي شود.
البته ذكر اين نكته بسيار ضروري است كه براي تغيير برنامه حتماً دلايل منطقي داشته باشيم و در پايان يك دوره ي آزمايشي( تقريباً 3 الي 4 هفته ) بايد برنامه ها به ثبات برسد. ولي اگر قرار باشد هر وقت كه دلمان خواست برنامه را كم يا زياد كنيم، ديگر اسم آن برنامه ريزي نيست، بلكه برنامه « روزي » يا بي برنامه گي است.

8 - اراده ي قوي و پشتكار

شما بارها اين جمله را شنيده ايد كه خواستن توانستن است. ولي شايد اين جمله بهتر باشد كه « خواستن اولين شرط توانستن است ». صرف خواستن، هيچ كس را به مقصد نمي رساند ». لذا آن چه كارساز و نتيجه بخش است اراده ي قوي انسان ها در پيمودن راه و تلاش و پشت كار كافي و تحمل سختي هاست. پرواضح است كه اگر به نتايج يك تلاش ايمان داشته باشيد قطعاً سختي كار نيز براي شما قابل تحمل خواهد بود.

عوامل موفقيت در برنامه

اگر مي خواهيد برنامه اي كه تنظيم مي كنيد نتيجه بخش باشد بايد بدانيد چه عواملي در اين موفقيت نقش دارند. در يك تقسيم بندي كلي مي توان اين عوامل را به دو دسته تقسيم نمود.
1- عوامل دروني( فردي ) 2- عوامل بيروني

1- عوامل دروني:

يعني همه ي آن چه كه به خود فرد بازمي گردد. مثلاً:
- ميزان اعتقادي كه به برنامه و هدف دارد.
- ميزان اعتماد به نفس دانش آموز
- ميزان توانايي هاي ذهني و هوشي دانش آموز
- ميزان بهره مندي از سلامت جسماني
- خودپنداره ي مثبت
- ميزان اطلاعات و مهارت برنامه ريزي

2- عوامل بيروني:

علاوه بر اراده و تلاش خود دانش آموز عواملي ديگر نيز مي تواند بر موفقيت برنامه تأثير بگذارد، كه عبارتند از خانواده، مدرسه و دوستان و...

جوّ خانوادگي:

وقتي شما برنامه ريزي مي كنيد بخش اصلي برنامه را بايد در خانه پي گيري كنيد و شما در محيط خانه به آرامش نياز داريد. اگر والدين و ساير اعضاي خانواده به حقوق شما احترام بگذارند و با شما همكاري كنند مطمئناً ضريب موفقيت برنامه ي شما و به تبع آن موفقيت تحصيلي شما افزايش مي يابد ولي اگر اين همكاري وجود نداشته باشد، مثلاً والدين مدام در مشاجره و درگيري باشند برادران و خواهران در خانه همكاري نكنند و صداي تلويزيون را بالا ببرند، محيط آرام شما را به هم بزنند، طبيعي است كه بخش اعظم انرژي رواني شما به هدر مي رود و نمي توانيد روي برنامه تمركز نماييد.

جوّ آموزشگاه:

يكي ديگر از عواملي كه نمي توان از كنار آن به سادگي گذشت اثر مدرسه و عوامل انساني آن مي باشد. اگر مدرسه داراي شاخص هاي مناسبي باشد مثلاً به آموزش و پرورش اهميت بدهد، دبيران خوب و شايسته انتخاب نمايد، از مشاور تحصيلي توانمند برخوردار باشد تا مرتب امور روزانه ي دانش آموز را از طريق يك ارتباط سه جانبه ( دانش آموز- مدرسه- خانه ) پيگيري نمايد، مطمئناً برنامه ريزي ما نيز به موفقيت نزديك تر خواهد بود.
اما اگر مدرسه مشكلاتي داشته باشد شما بايد بخشي از توان ذهني خود را به مشكلات ناشي از كاستي هاي مدرسه اختصاص دهيد.

دوستان:

دوستان در تمامي ابعاد زندگي مي توانند بسيار اثرگذار باشند. در موفقيت برنامه نيز اين اثر قابل ملاحظه است. مثلاً دوستان مي توانند با پيشنهادهاي خوب و سازنده به شما در موفقيت برنامه ي درسي كمك كنند. ولي گاهي دوستان از موقعيت خود سوءاستفاده نموده با پيشنهادهايي از قبيل رفتن به سينما، پارك، بازي و... گفتن حالا امروز را بي خيال شو، بچه ي درس خوان، پروفسور، مي توانند شما را تحريك كرده و اسباب تزلزل فكر و برنامه را فراهم نمايند.
فراموش نكنيد علي رغم مشكلات محيطي، بايد با اتكا به توانمندي هاي فردي و برنامه ريزي مطلوب، اثرات اين مشكلات را به حدّاقل برسانيد و در راه رسيدن به اهدافي كه داريد گام برداريد چون هميشه كنترل مسايل محيطي در اختيار ما نيست.

چگونه برنامه ريزي كنيم؟

حال كه بر اهميت برنامه ريزي در رسيدن به موفقيت تحصيلي پي برديم و اصول و فوايد يك برنامه ريزي مؤثر را شناختيم به تدريج نحوه ي برنامه ريزي را مي آموزيم. بنابراين بايد گام هاي زير را برداريم:
گام اول: تعيين نوع برنامه
گام دوم: تعيين روش برنامه
گام سوم: تهيه ي فهرستي از فعاليت هاي روزانه
گام چهارم: تعيين زمان مناسب براي هر فعاليت
گام پنجم: اولويت بندي فعاليت ها
گام ششم: تهيه و تنظيم جدول برنامه

گام اول- تعيين نوع برنامه

برنامه ريزي بهترين وسيله براي مرتب كردن، ‌سازمان دادن امور و نهايتاً خودنظم بخشي است. برنامه ريزي صرفاً يادداشت كردن كارهاي روزانه نيست بلكه تكنيكي است كه به وسيله ي آن مي توان با مديريت زمان و چينش درست كارها بهتر به اهداف پيش بيني شده رسيد.
لذا متناسب با حجم تكاليف و هدف هايي كه داريم برنامه در قالب هاي زير ريخته مي شوند:
1- روزانه
2- هفتگي
3- ماهانه
4- فصلي
5- سالانه
البته قالب هاي ديگري نيز وجود دارد مثلاً 5 ساله و 20 ساله كه خيلي به موضوع بحث ما مربوط نمي شود. بهترين و مناسبترين برنامه اي كه براي دانش آموزان در حال تحصيل مناسب مي باشد برنامه ي هفتگي است. استفاده از برنامه ريزي هفتگي چند مزيت دارد:
-با حوصله ي دانش آموزان هماهنگ تر است.
- نه خيلي كوتاه مدت ( روزانه ) و نه خيلي درازمدت ( ماهانه، فصلي ) است.
- به سرعت مي توان برنامه را ارزيابي و اصلاحات لازم را اعمال نمود.
- زود، نتيجه ي كار خود را مي بينيم، احساس پيشرفت مي كنيم و اين امر باعث دل گرمي و تقويت انگيزه ي ما مي شود.

گام دوم- تعيين روش برنامه

به طور كلي روش هاي برنامه ريزي را مي توان به دو دسته تقسيم نمود:
الف) برنامه ي زمان( ساعت ) محور: يعني ابتدا ساعات روزانه ي خود را تنظيم كنيد و سپس هر درس و برنامه را در داخل آن ساعات قرار دهيم.

45/8-8	30/7-15/5	5-10/4	4-15/3	3-2	شنبه
جغرافيا	كلاس زبان	تاريخ	ادبيات	شيمي

ب) برنامه ي تكليف محور: در اين نوع برنامه ريزي ابتدا دروسي را كه بايد بخوانيم مبنا قرار مي دهيم و سپس زمان مناسب براي هر درس را پيش بيني مي كنيم.

ارزيابي	جمع	جمعه	پنجشنبه	چهارشنبه	سه شنبه	دوشنبه	يكشنبه	شنبه	پيش بيني	نام درس
يك ساعت از برنامه عقب ماندم	4			1		1	2		5	رياضي

هر يك از روش هاي فوق داراي نقاط قوت و ضعف است. شما مي توانيد هر دو نمونه را آزمايش كنيد و ببينيد كدام يك بيشتر با سليقه و شرايط رواني شما هماهنگ تر است. هركدام را انتخاب كرديد آن روش مي تواند براي شما كمك كننده باشد.

گام سوم- تهيه ي فهرست از فعاليت هاي روزانه

قبل از اين كه دست به كار شويد ابتدا كارها و فعاليت هايي را كه مي بايست انجام دهيد را فهرست كنيد. مثلاً براي نمونه يك دانش آموز مي تواند بخشي از امور زير را براي خود ليست نمايد.
- انجام تكاليف دروس همان روز و مرور آن ها
- مرور درسي كه فردا در برنامه ي مدرسه دارد.
- رفتن به كلاس زبان
- رفتن به باشگاه ورزشي
- شركت در نماز جماعت
- ديدن تلويزيون و بودن در كنار خانواده
- استفاده از كامپيوتر و اينترنت
- خواب روزانه
- بودن با دوستان و...

گام چهارم- تعيين مدت زمان برنامه

اگر قرار باشد ما برنامه ي زمان محور يا تكليف محور را برگزينيم در هر صورت بايد بدانيم براي انجام اموري كه فهرست كرده ايم به طور متوسط در روز چه قدر وقت نياز داريم. هرچند دانش آموزان به تناسب نوع مدرسه و شيفت كاري با يكديگر متفاوتند ولي اغلب دانش آموزان روزانه حدّاقل 6 ساعت از وقت خود را در مدرسه سپري مي كنند. بنابراين مدت زماني كه در اختيار دارند از زماني كه به منزل مي رسند تا وقت خوابيدن است. خلاصه اين كه هر دانش آموزي به تناسب شرايطي كه دارد مي تواند بين 7 تا 10 ساعت برنامه ريزي كند.

گام پنجم- اولويت بندي و تعيين انجام كارها

پس از اين كه مدت زمان لازم را براي انجام تكاليف و امور تحصيلي و ساير كارهايي كه به عنوان فعاليت هاي جنبي پذيرفتيم و در روز مشخص كرديم. بايد تكليف برنامه را اولويت بندي كرده و براي آن ها زماني مناسب در نظر بگيريم(1).
منظور از اولويت بندي، تعيين درجه ي اهميت تكاليف است اين درجه بندي مي تواند از 1 تا 5 باشد. مثلاً براي دانش آموزان اولين اولويت، دروس مدرسه است و بهتر است محور برنامه ي مطالب درسي همان روز و روز بعد باشد و باقي مانده ي اوقات را بايد به ساير امور اختصاص داد. پس از اين كه اولويت بندي كرديم. بايد براي هر درس زمان مناسبي را پيش بيني كنيم. مثلاً اگر قرار گذاشته ايم فيزيك بخوانيم بايد زمان لازم براي آن را نيز در نظر بگيريم. توجه داشته باشيد كه لازم نيست براي همه ي دروس زمان يكسان پيش بيني كنيم،‌ بلكه هر درس و هر كاري بايد زمان متناسب با خودش را داشته باشد.
اگر در درسي ضعف داريم و يا براي ما، دشوارتر است. بايد ساعات بيشتري را به آن درس اختصاص دهيم و بعضي دروس نيز زمان كم تري را مي طلبد.

گام ششم- تهيه ي جدول برنامه

حال كه مواد لازم را براي تنظيم جدول برنامه مشخص نموديم بايد گام آخر را برداريم و جدول برنامه را تكميل كنيم. براي اين كار اول بايد روش برنامه ي خود را معلوم كنيد كه آيا زمان محور است يا تكليف محور. براي اين كه شما با هر دو روش آشنا شويد ما جدول برنامه را به دو روش تهيه مي كنيم. يعني روش تابع زمان و روش تابع تكليف.
در تكميل اين برنامه نكات زير را رعايت كنيد:

1- ابتدا اولويت را به دروس همان روز بدهيد. مثلاً اگر شنبه دروس فيزيك، ديني و زبان داشته باشيد بهتر است مرور مطالب درسي و تكاليف دروس همان روز را در اولويت قرار دهيد. اين كار براي يادگيري دروس بسيار كارساز است. چرا كه حافظه ي شما هنوز فعال است و آن چه را كه در كلاس ياد گرفته ايد مي توانيد قبل از آن كه به فراموشي سپرده شوند به ياد آوريد و با كمك جزوه و كتاب، تكاليف مربوط با سرعت بيشتري انجام مي شود.
2- اگر به مطالعه عادت نداريد و تازه برنامه ريزي را شروع كرده ايد براي خود روزانه 2 الي 3 ساعت درس و مطالعه برنامه ريزي كنيد و به تدريج اين زمان را به 5 ساعت افزايش دهيد. اگر روزانه بين 3-5 ساعت مطالعه كنيد مطمئن باشيد موفقيت تحصيلي شما حتمي است.
3- حتماً بين مطالعه ي دو درس يك استراحت 10-15 دقيقه اي داشته باشيد و براي مطالعه ي يك درس بين 45-60دقيقه وقت بگذاريد ما به اين مدت « واحد زمان مطالعه »مي گوييم.
4- سعي كنيد دروسي را كه نياز به تمركز بيشتري دارد در بهترين ساعات روزانه ( ساعات انرژيك ) و دروسي را كه آسان تر هستند و يا به آن ها علاقه ي بيشتري داريد در ساير زمان ها مطالعه كنيد.
5- هرگز دو درس دشوار و يا دو درس حفظي را پشت سر هم قرار ندهيد. بلكه بهتر است بين دو درس مفهومي يك درس حفظ كردني قرار دهيد. مثلاً از ساعت 3 تا 4 رياضي بخوانيد و براي ساعت ديگر 4/5 تا 5 درس ديني را قرار دهيد.
6- سعي كنيد در برنامه ي خود ساعات آزاد پيش بيني كنيد كه اگر به دليلي از برنامه ها جا مانديد بتوانيد جبران كنيد.
7- در پايان هفته يك بار برنامه را مرور كنيد و ميزان پيشرفت خود را ارزيابي و ثبت كنيد و ببينيد چه موانعي در كار وجود دارد. خلاصه اين كه سعي كنيد آن چه را كه باعث دل زدگي و عدم رضايت شما شده است شناسايي كنيد و آن ها را كنترل كنيد. فراموش نكنيد آن چه در اين ميان بسيار اهميت دارد رضايت نسبي شماست نه رضايت صد در صدي.

همين كه به زندگي و درس خودتان سامان بخشيده ايد و امورتان را سازمان داده ايد، اين يك موفقيت بسيار بزرگي است حتماً براي اين موفقيت به خودتان تبريك بگوييد. اگرچه با 50 درصد پيشرفت شروع كرده باشيد به تدريج عادت مي كنيد و ميزان وابستگي شما به برنامه بيش تر مي شود.

نمونه ي جدول برنامه به روش تابع تكاليف(3)

در روش قبلي، زمان هر تكليف و برنامه از قبل مشخص شده است و دانش آموز موظف مي شود در يك جدول زماني مشخص به اجراي برنامه و مطالعه ي دروس اقدام كند،‌ اما در اين شيوه از قبل زمان انجام تكاليف مشخص نيست بلكه پس از آن كه انجام داديد زمان آن را در برنامه ثبت مي كنيد.

ارزيابي دانش آموز	جمع ساعات مطالعه	جمعه	پنجشنبه	چهارشنبه	سه شنبه	دوشنبه	يكشنبه	شنبه	پيش بيني زمان	دروس
										ديني
										زبان فارسي
										ادبيات فارسي
										زبان خارجه
										فيزيك 1
										شيمي 1
										رياضي1
										مطالعات
										علوم زيستي
										كامپيوتر
										جمع كل

نكات قابل توجه در جدول برنامه ي تكليف محور

1- ستون اصلي اين برنامه نام دروسي است كه قرار است در هفته مطالعه شوند.(4)
2- در ستون بعدي( ستون پيش بيني ) ميزان زماني كه در طول هفته براي يك درس مناسب به نظر مي رسد يادداشت مي شود.
3- در ستون يكي مانده به آخر ميزان ساعات مطالعه ي دروس مطالعه شده در هر روز قابل ثبت مي باشد. مثلاً‌ روز شنبه يك ساعت رياضي خواندم، يك ساعت شيمي خواندم و 45 دقيقه ادبيات و يك ساعت زبان و در مجموع 2 ساعت و 45 دقيقه مطالعه داشتم.
4- در پايان هفته مي توانيد عملكرد خود را ارزيابي كنيد و نقاط ضعف و قوت خود را در برنامه مشخص كنيد و آن ها را ثبت كنيد و سعي كنيد براي هفته ي آينده آن ها را كنترل كنيد مثلاً اگر در جايي نتوانستيد به دوستان نه بگوييد و يا درسي را در حدّ مطلوب وقت نگذاشتيد و يا درسي را نفهميديد يادداشت، و براي رفع هر مشكل راهكاري مشخص كنيد.

عوامل تهديدكننده ي برنامه ريزي

يكي از شايع ترين مسايلي كه در بين دانش آموزان رايج است، اين است كه يا بي برنامه هستند و يا اين كه يك برنامه را شروع مي كنند ولي بعد از مدت كوتاهي آن را رها مي كنند و نمي توانند آن را ادامه دهند. لذا بايد عواملي كه موجب بروز اين مشكل مي شوند را شناسايي كرد تا حتي المقدور از افت و يا توقف برنامه پيش گيري شود. برخي از اين عوامل تهديدكننده عبارتند از:

1- عدم تطابق برنامه با توانايي برنامه ريز:

يعني انتظارات برنامه منطبق بر توانايي ها و امكانات برنامه ريز نمي باشد. اين نكته بسيار مهم است كه اهداف برنامه و مدت زماني كه براي رسيدن به آن پيش بيني كرده ايم، طوري باشد كه ما از عهده ي آن برآييم وگرنه احساس ناتواني و به تبع آن يأس و نااميدي و نهايتاً احساس شكست در ما ايجاد مي شود.

2- عدم رعايت اصول و قواعد برنامه ريزي:

همان گونه كه قبلاً نيز اشاره شد صرف خواستن، موفقيت برنامه تضمين نمي شود، بلكه آن چه موجب موفقيت برنامه مي شود. هم اراده ي برنامه ريز است و هم رعايت نكات فنّي در چينش برنامه. به عبارت ديگر مهارت برنامه ريز در برنامه ريزي.
چنانچه دانش آموزي اصول و روش برنامه ريزي را رعايت نكند طبيعي است كه با مشكل مواجه مي شود. به طور مثال اين كه من حتماً بايد اين درس را تمام كنم. در حالي كه زمان پيش بيني شده براي انجام تكاليف كافي نباشد موجب مي شود كه كيفيت فداي كميّت شود و يا قرار ندادن استراحت در بين مطالعه ي دروس و يا عدم ارزيابي و اصلاح برنامه، نكاتي هستند كه عدم رعايت آن موجب شكست برنامه مي شود.

3- عدم پشتكار:

برنامه ريزي به خصوص در مراحل اوليه نيازمند اراده ي قوي، پشتكار، جديّت و سماجت در پيگيري مي باشد. ما بايد به اين واقعيت برسيم كه براي رسيدن به موفقيت بايد زحمت بكشيم، بايد از برخي لذت هاي خود صرف نظر كنيم. درك اين واقعيت بسيار مهم است كه هيچ بزرگي بدون مشقّت به درجات علمي نرسيده. اگر مي بينيد امروز يك پزشك حاذق يا يك مهندس از پايگاه مناسب اجتماعي، شخصيتي و اقتصادي برخوردار است به بهاي تحمل مشقت هايي بوده كه در دوران دانش آموزي تحمل كرده است.
خلاصه اين كه ضعف در اراده و عدم پشتكار و جديّت مي تواند برنامه را در خطر توقف قرار دهد.

4- انعطاف ناپذيري:

بعضي ها خود را گرفتار زندان برنامه ريزي مي كنند و كليشه اي رفتار مي كنند. درست است كه رعايت نظم و برنامه ريزي و زمان بندي امور موجب موفقيت در برنامه است اما اگر ما اسير زمان شويم و خود را در حصار بلند برنامه تصور كنيم آن برنامه لذتي براي ما ندارد و ما در نيمه ي راه از حركت باز مي ايستيم. بنابراين بايد با برنامه زندگي كنيم، آن را كم يا زياد كنيم در صورت لزوم اصلاح كنيم و خلاصه اين كه برنامه بايد با عادات و خصوصيات رواني ما ارتباط نزديك داشته باشد تا از خطر توقف مصون باشد.

5- احساس عدم نياز به برنامه:

بعضي ها فكر مي كنند وقتي كه مي توانند بخوانند و نمره ي خوب بگيرند ديگر چه نيازي به برنامه است. در حالي كه اولاً برنامه ريزي مزايايي فراتر از گرفتن نمره ي خوب دارد. به طور مثال برنامه ريزي اضطراب ما را كم مي كند و به زندگي و خود ما نظم مي دهد تمركز ما را افزايش مي دهد. ثانياً اهداف بلند مثل كنكور نيازمند برنامه ريزي است و هرگز نمي توان بدون برنامه ريزي در رقابت بزرگ پيروز شد. اصولاً ميادين بزرگ، انسان هاي با اراده و با برنامه را طلب مي كند.

6- تغييرگريزي:

بعضي از افراد غيرفعال و تغييرگريزند. آن ها به روزمرگي عادت كرده اند و حاضر نيستند با تغيير شرايط به وضعيت خود سروساماني بدهند. اين عده تحمل مواجهه با واقعيت هاي وجود خود را ندارند و حاضر نيستند با ضعف ها و كاستي هاي خود مواجه شوند و براي رفع آن ها اقدام كنند. بديهي است افرادي با اين ويژگي فاقد خلاقيت و شجاعت و ريسك پذيري بوده و به حداقل ها قانع اند و تحمل سختي را ندارند.

7- ضعف اعتماد به نفس:

يكي ديگر از عوامل تهديدكننده برنامه، ضعف اعتماد به نفس برنامه ريز است. كساني كه از اين نظر با مشكل رو به رو هستند، به نتيجه ي برنامه اميدوار نيستند و دچار شك و ترديد مي باشند، قدرت گفتن نه به درخواست هاي نابه جا را ندارند، به توانايي هاي خود ايمان ندارند، معمولاً به ديگران وابسته هستند و به همين دليل مسؤوليت پذير نمي باشند. بديهي است كساني كه اين خصايص را دارند فاقد اراده ي كافي براي طي كردن مسير برنامه بوده و مشكل پيدا مي كنند.

ويژگي هاي يك برنامه ي مطلوب هفتگي

با توجه به آن چه گفته شد، برنامه اي مؤثر و قابل اجرا مي باشد كه ويژگي هاي زير را در خود داشته باشد:

1- قبلاً به صورت آزمايشي اجرا گرديده(3 تا 4 هفته ) تا نقاط ضعف و قوت برنامه شناسايي و اصلاح شده باشد.
2- وقت هاي پيش بيني شده براي دروس يا ساير فعاليت ها غيرواقعي نباشد يعني اگر درسي 2 ساعت وقت مي برد برايش يك ساعت وقت مشخص نكرده باشيم.
3- براي ساير فعاليت هاي ضروري و روزانه نيز زمان مناسبي پيش بيني شده باشد.
4- براي هر 45 تا 60 دقيقه مطالعه بين 10 تا 15 دقيقه استراحت پيش بيني شده باشد.
5- بين 6 تا 8 ساعت خواب شبانه داشته باشيد زيرا اثربخشي ساعات بيداري را افزايش مي دهد.
6- انجام تكاليف و مطالعه ي دروس همان روز در برنامه ي روزانه پيش بيني شده باشد چرا كه حافظه، آمادگي بيشتري را براي تثبيت يادگيري مطالب همان روز دارد.
7- دروس مشكل و سنگين را در ساعات پربازده( انرژيك ) و دروسي را كه متكي به حافظه است به ساير اوقات اختصاص دهيد.
8- ترتيب قرار گرفتن دروس به شكلي باشد كه مثلاً دو درس حفظي يا مفهومي پشت سر هم نباشد.
9- در برنامه ريزي ساعاتي را به عنوان ساعات آزاد براي جبران عقب ماندگي و مسايل غيرقابل پيش بيني اختصاص دهيد.
10- در پايان هفته فرصتي را براي مرور دروس هفته اختصاص دهيد.
11- باور خود را به موفقيت برنامه افزايش دهيد و در صورت اجراي برنامه حتماً خود را تشويق كنيد.
12- با توجه به سطح توانايي ها، عادات و ويژگيهاي شخصيتي و خانوادگي خود ميزان ساعات روزانه ي خود را تعيين كنيد اگر مي بينيد كشش روزانه ي 5 ساعت مطالعه را نداريد هرگز به زور خود را مقيد به برنامه هايي كه توانايي اجراي آن را نداريد ننماييد. بهترين برنامه، برنامه اي است كه كيفيت داشته باشد يعني با علاقه آن را انجام دهيد نه از سر اجبار و بي ميلي.
بنابراين اگر 2 ساعت روزانه با ميل مطالعه مي كنيد بهتر است از اينكه 10 ساعت با بي تفاوتي و بي علاقگي درس بخوانيد.
13- در برنامه ريزي متكي به خودتان باشيد و خود را با ديگران مقايسه نكيد. چون شرايط، اهداف و قابليت هاي شما با ديگران متفاوت است.
14- دفتر برنامه ريزي داشته باشيد و آن را روزانه موردتوجه قرار دهيد.
15- مجموع ساعات مطالعه ي خود را در پايان روز و هفته حتماً يادداشت كنيد.
16- خواندن و يادگيري دروس مدرسه بايد در اولويت باشد. بنابراين اگر فرصت كافي براي فراگيري همه ي فعاليت هاي آموزشي( مثل كلاس زبان و كلاس هاي هنري ) نداريد اولويت با دروس مدرسه است.
17- در طول برنامه، ضعف ها و مشكلات را شناسايي و درصدد رفع آنها برآييد وگرنه فكر مي كنيد اصل برنامه ريزي اشكال دارد.
18- هرگز كيفيت را فداي كميّت نكنيد مهم اين است كه يك ساعت مفيد درس بخوانيد نه اين كه صرفاً يك ساعت وقت بگذرانيد.
19- لازم نيست برنامه ي شما 100درصد موفق باشد بلكه اگر 50 تا 60 درصد آن را موفق ارزيابي كرديد عالي است و به تدريج بهتر مي شود.
20- سعي كنيد اصول مطالعه را ياد بگيريد تا بهتر بتوانيد از وقت خود استفاده كنيد آن گاه احساس رضايت شما از برنامه افزايش مي يابد.

پي‌نوشت‌ها:

1. مجدداً تأكيد مي كنيم چون مخاطب ما دانش آموز در حال تحصيل است مثال هاي ما با اين توجه تنظيم مي شود ولي ساير دانش آموزان مثلاً بزرگ سال و يا كنكوري ها و ساير افراد نيز مي توانند با تغييراتي از اين برنامه استفاده كنند.
2. اين جدول نمونه است در صورتي كه بخواهيد از اين جدول استفاده كنيد بايد آن را با سليقه ي خودتان تنظيم و تكثير كنيد.
3. اين جدول نمونه است در صورتي كه بخواهيد از اين جدول استفاده كنيد آن را با سليقه ي خود تنظيم و تكثير كنيد.
4. دروس سال اول دبيرستان در برنامه آمده است.

منبع مقاله:
كياني، اردشير؛ (1389)، مهارت هاي تحصيلي، تهران، وراي دانش، چاپ پنجم.